Rhoddwyd Cregyn Rebeca i Amgueddfa Sir Gaerfyrddin, gan ddisgynnydd y perchennog gwreiddiol, Gwynfor Phillips yn yr 1980au ac roedd hanes y gragen hon yn rhan oโr ddogfen aโi gwasanaeth.
Cragen Beca โ Hanes byr
Pan oeddwn yn blentyn cadwyd โCragen Becaโ o dan glo mewn cwpwrdd pren bychan, wediโi guddio y tu รดl i soffa ym mharlwr fy mam-gu yn Nhalog. Ar un adeg bu ei chartref yn dafarn y โCastle Innโ, lle y bu ei thad aโi thad-cu yn dafarnwyr, ac ymhen amser etifeddodd hi y cartref.
Yn ystod Terfysgoedd Beca (1839-46) rhoddwyd y gragen hon (Cragen Beca) iโr tafarnwr, sef fy hen hen dad-cu, ac feโi defnyddiwyd ganddo i alwโr dilynwyr i gyfarfodydd cudd ac ati. Ef oedd y cynullydd swyddogol. Oโr herwydd roedd ganddo ran bwysig iawn yn y Terfysgoedd oedd yn ei roi mewn sefyllfa o berygl sifil mawr. Pan ddaeth Terfysgoedd Beca i ben aeth yr awdurdodau ati i gorlannu pawb fuโn gysylltiedig รขโr terfysgoedd. Cafodd llawer eu dal, carcharwyd rhai, trawsgludwyd eraill, ac aeth llawer o ddynion o Dalog i guddio mewn llofftydd ffermydd a hyd yn oed yn y coed a amgylchynaiโr pentref. Maeโn amlwg y buโr tafarnwr yn ofalus iawn trwy gydol y cyfan gan na chafodd ei amau hyd yn oed!
Dim rhyfedd felly y cafodd y Gragen ei chuddio mor ofalus โ am ganrif gyfan cafodd ei chyfrinachau eu cadw mor dawel fel na fyddai fy mam-gu ond yn ei dangos ar adegau prin, ac ni fyddai ond yn sibrwd amdani hyd yn oed! Unwaith yn unig yโi clywais yn cael ei chwythuโn gyhoeddus, a hynnyโn ddiarwybod iddi hi. Yr achlysur oedd llwyddiant ymgeisydd Rhyddfrydol mewn etholiad seneddol. Roedd fy ewythr wedi mynd รขโr gragen oโi chuddfan a chwythu ei lawenydd o ben y bryn, gweithred ffรดl ac annisgybledig a barodd iddo gael ei gosbiโn eiriol a chorfforol gan ei fam!
A dyma droi at darddiad Cragen. Byddaiโr rhan fwyaf o haneswyr yn cytuno maiโr trefnydd athrylithgar y tu รดl i Derfysgoedd Beca yng ngorllewin Cymru oedd cyfreithiwr o Gaerfyrddin, Mr. Hugh Williams, brodor o Fachynlleth a briododd wraig o Sanclรชr, gan weithioโn gyfreithiwr yng Nghaerfyrddin ond byw yng Nghydweli. Derbynnir fod ganddo dueddiadau radical a bod ganddo gydymdeimlad รขโr Siartwyr. Ffermwyr a gweithwyr fferm oedd Merched Beca yn bennaf, y rhan fwyaf ohonynt yn anllythrennog, ac ni fyddai gan y rhan fwyaf ohonynt y gallu i drefnu ymgyrch guddiedig ond disgybledig iawn oโr fath. Roedd yn galw am feddwl craff, deallus i gynnull cymunedau gwasgaredig o ffermwyr rhwystredig iawn yn rym effeithiol, a phwy well naโr cyfreithiwr pragmataidd o Gaerfyrddin?
Maeโn ymddangos fod gan Hugh Williams frawd a wasanaethai yn gonswl neuโn Was Sifil yn Sierra Leone, aโi fod wediโi leoli yn Freetown, a sefydlwyd yn wreiddiol yn Granville yn 1788 yn gartref i gaethweision o Affrica a ryddhawyd. Roeddent wedi dod o ynysoedd y Caribรฎ a thir mawr America.
Yn ystod rhyfel 1939 โ 45 gwasanaethais yn y Llynges Frenhinol, ac yn ystod un o fy ymweliadau รข Freetown gwelais angladd brodor. Arweinydd y cynhebrwng oedd dyn a chwythaiโr gragen dro, gan gyfeirioโr sain tuag at y mรดr. Roedd y sain yn ddigamsyniol, yr un sain โhwtianโ adleisiol ag a glywais yn Nhalog flynyddoedd ynghynt! Buom yn siarad รขโr dyn hwn a esboniodd maiโr traddodiad oedd hysbysuโr ysbrydion oedd yn byw yn y mรดr pryd bynnag y byddai enaid morwr yn dychwelyd iโw orffwysfan terfynol. Feโm hatgoffwyd yn syth o dduw Triton yn chwedloniaeth Roeg a reolaiโr tonnau trwy chwythu ei gragen dro.
A ywโn rhy annhebygol i dybio y cafodd Hugh Williams y gragen, a ddaeth yn โGragen Becaโ, gan ei frawd, a bod yntau yn ei dro wediโi rhoi i dafarnwr y Castle Inn Talog iโw defnyddio gan y โcynullyddโ i alwโr dilynwyr?
(A chan nad ywโr gragen yn gynhenid i Orllewin Affrica, a yw y tu hwnt i ffiniau posibilrwydd y daethpwyd รข hi i Sierra Leone gan un oโr caethweision a ryddhawyd?
*Dyfalu yw hyn, wrth gwrs.